Mae adroddiad damniol gan y Fforwm Cydraddoldeb i Bobl Anabl wedi canfod bod anghydraddoldebau presennol wedi arwain at bobl anabl yn cael eu ‘cloi allan’ o gymdeithas yn ystod y pandemig, gyda’u hawliau wedi’u herydu ymhellach.
Mae Anabledd Dysgu Cymru yn croesawu cyhoeddi’r adroddiad “Cloi Allan: Rhyddhau bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru y tu hwnt i COVID-19” ar sut mae’r pandemig wedi amlygu anghydraddoldebau mewn cymdeithas ac erydu hawliau pobl anabl yng Nghymru ymhellach. Roedd yr adroddiad yn deillio o drafodaethau cychwynnol a gynhaliwyd yn 2020 yn y Fforwm Cydraddoldeb i Bobl Anabl, a fynychwyd gan nifer o sefydliadau anabledd o bob rhan o Gymru (gan gynnwys Anabledd Dysgu Cymru) ac a gadeiriwyd gan Jane Hutt MS a oedd yn Ddirprwy Weinidog ac yn Brif Chwip bryd hynny (y Gweinidog dros Gyfiawnder Cymdeithasol erbyn hyn).
Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru yr adroddiad a’i hymateb ar 2 Gorffennaf 2021. Rydym yn croesawu eu hymrwymiad i sefydlu Tasglu Gweinidogol i fynd i’r afael â’r materion a godwyd yn yr adroddiad a gweithredu’r argymhellion. Bydd y Tasglu’n cael ei gyd-gadeirio gan bobl anabl i sicrhau bod lleisiau a phrofiadau pobl anabl yng Nghymru yn cael eu clywed a’u deall.
Cefndir
Mynegwyd pryderon yn y Fforwm Cydraddoldeb i Bobl Anabl am yr effaith anghymesur yr oedd y pandemig yn ei chael ar fywydau pobl anabl ac fe wnaeth hyn arwain Llywodraeth Cymru i gomisiynu’r Fforwm i archwilio’r sefyllfa’n fanylach. Sefydlwyd grŵp llywio o bobl anabl oedd yn cynrychioli sefydliadau pobl anabl ac elusennau i gynnal ymholiad. Cadeiriwyd y grŵp llywio gan Rhian Davies, Prif Weithredwr Anabledd Cymru, gyda Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth gweinyddol ac arbenigedd ac arweiniad ymchwil atodol.
Digwyddodd ymholiad y grŵp dros gyfnod o 6 mis. Archwiliwyd ystod eang o dystiolaeth oedd ar gael, yn ystadegol ac yn anecdotaidd, gyda’r bwriad o ddeall a dysgu o brofiadau pobl anabl. Ysgrifennwyd yr adroddiad gan yr Athro Debbie Foster o Ysgol Fusnes Caerdydd ac mae wedi’i strwythuro o amgylch 5 prif bennod gydag argymhellion penodol o dan bob pennawd:
- Y model cymdeithasol yn erbyn y model meddygol o anabledd
- Hawliau dynol
- Iechyd a lles
- Anfantais economaidd-gymdeithasol (gan gynnwys tai a chyflogaeth)
- Allgáu, hygyrchedd a dinasyddiaeth.
Model cymdeithasol yn erbyn model meddygol
Un o’r pryderon allweddol a godwyd gan bobl anabl yn yr adroddiad yw’r teimlad bod y model cymdeithasol o anabledd wedi’i waredu i raddau helaeth yn ystod y pandemig, gyda llunwyr polisi, gwleidyddion a gweithwyr proffesiynol yn dychwelyd i’r model meddygol. Amlygwyd hyn drwy gymhwyso hysbysiadau ‘Peidiwch â cheisio CPR’ (DNACPR) i grwpiau cyfan o bobl yn ystod camau cynnar y pandemig, gan gynnwys pobl ag anableddau dysgu a phobl hŷn, gan ddangos ymagwedd feddygol ac awgrymu hierarchaeth o “werth” i’r rhai sy’n ceisio cael gofal iechyd.
Roedd hyn yn rhywbeth y gwnaethon ni ei godi, fel rhan o Grŵp Cyfeirio Anabledd Cymru, gyda Llywodraeth Cymru ar ddechrau’r pandemig, a arweiniodd at ddosbarthu llythyr gan y Prif Swyddog Meddygol a’r Prif Swyddog Nyrsio at arweinwyr perthnasol yn y GIG yn datgan na ddylai oedran, anabledd neu gyflwr hirdymor yn unig fod yn reswm ar ei ben ei hun dros gyhoeddi gorchymyn DNACPR yn erbyn dymuniadau unigolyn.
Cyfeiriwyd yn aml at bobl anabl fel rhai ‘agored i niwed’ gan y Llywodraeth a chyfryngau prif ffrwd yn ystod y pandemig. Teimlai llawer fod hyn yn diraddio ac yn tanseilio cyflawniadau hirdymor y mudiad hawliau anabledd. Roedd llawer o bobl ag anabledd dysgu sy’n byw mewn lleoliadau byw â chymorth a lleoliadau preswyl eraill yn teimlo eu bod wedi’u heithrio rhag gwneud penderfyniadau. Mae’r adroddiad yn nodi bod rhai mesurau a gyflwynwyd i atal Covid-19 rhag lledaenu wedi ychwanegu’n ddi-feddwl at rwystrau mae pobl anabl yn dod ar eu traws yn eu bywydau o ddydd i ddydd, gan arwain at allgáu o fannau cyhoeddus, gwasanaethau cymdeithasol a gofal iechyd, a mynediad at feddyginiaeth a bwyd sylfaenol.
Er mwyn gwrthdroi’r duedd hon, mae’r adroddiad yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailddatgan ei hymrwymiad yn 2002 i’r model cymdeithasol o anabledd, cyflwyno ymgyrch gyhoeddus genedlaethol i wella dealltwriaeth y cyhoedd o allu yng nghymdeithas Cymru, ac integreiddio hanes y mudiad hawliau anabledd yng Nghwricwlwm Cymru.
Hawliau dynol
Datgelodd yr ymholiad fod pryder eang ymysg sefydliadau pobl anabl ynghylch atal darpariaethau allweddol yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 (oni bai bod angen gwasanaethau i “amddiffyn oedolyn rhag camdriniaeth, esgeulustod, neu mewn perygl o gael ei gam-drin neu ei esgeuluso”) o ganlyniad i Reoliadau Deddf Coronafeirws (Cychwyn Rhif 1) (Cymru) 2020. Yn wahanol i atal dyletswyddau Deddf Gofal (2014) yn Lloegr, nid oedd gofyniad penodol i osgoi torri’r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol yng Nghymru.
Teimlwyd bod egwyddorion allweddol ‘Llais, Dewis a Rheolaeth’, sy’n cael eu hystyried yn ganolog i Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant Cymru (SSWWA) 2014 (a deddfwriaeth allweddol arall yng Nghymru), wedi’u herydu’n ddifrifol yn ystod y pandemig a bod angen ailsefydlu’r rhain ar unwaith. Mae’r adroddiad yn glir bod angen cymryd camau brys i sicrhau na ellir erydu hawliau dynol pobl anabl fel hyn eto drwy “gynnwys hawliau sylfaenol a mesurau diogelu (sydd wedi’u cynnwys yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl) yng nghyfraith Cymru yn y dyfodol.”
Roedd tystiolaeth a ddarparwyd gan Anabledd Dysgu Cymru a gyflwynwyd i Heddlu De Cymru ym mis Gorffennaf 2020 yn amlygu pryderon nad oedd swyddogion yr heddlu wedi’u hyfforddi’n ddigonol i ymateb i bobl anabl wrth orfodi rheolau’r cyfyngiadau symud. Nododd ymholiad gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i’r system cyfiawnder troseddol fod pobl ag anabledd dysgu yn ei chael yn anodd cymryd rhan lawn mewn achosion sy’n defnyddio fideo a sain llys. Felly, mae’r adroddiad yn argymell bod canllawiau ar wrandawiadau fideo a ffôn ar draws yr holl lysoedd a thribiwnlysoedd yng Nghymru yn cyfeirio at yr angen i wneud addasiadau rhesymol i bobl anabl.
Roedd argymhellion eraill yn cynnwys penodi Gweinidog dros Bobl Anabl yn y tymor byr i ddangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i hawliau dynol pobl anabl. Yn y tymor hwy, mae’r adroddiad yn galw am Gomisiynydd Pobl Anabl penodol yng Nghymru.
Gwarchod
Mae’r adroddiad yn tynnu sylw at y dryswch a’r diffyg gwybodaeth amserol ynghylch gwarchod, gan gynnwys sut y cafodd hyn effaith sylweddol ar anghenion cymdeithasol pobl anabl. (“Fe wnaeth categoreiddio rhai pobl fel rhai ddylai fod yn ‘gwarchod’ yn gynnar ac yn feddygol swyddogol nid yn unig achosi dryswch, ond wedi allgáu rhai pobl anabl a’r rhai sy’n eu cefnogi rhag cael mynediad at nwyddau a gwasanaethau hanfodol sy’n achub bywydau”).
Mae’r adroddiad yn galw ar “Lywodraeth Cymru, Awdurdodau Lleol, Iechyd Cyhoeddus Cymru a darparwyr gwasanaethau Gofal i sicrhau ar frys eu bod yn ei gwneud yn glir i bobl ag anableddau dysgu sy’n gwarchod eu hunain ac mewn lleoliadau sefydliadol, beth yn union yw eu hawliau”.
Mae’r adroddiad hefyd yn cwestiynu’r rôl ganolog a briodolwyd i feddygon teulu wrth ddiffinio pwy oedd yn cael ei gynnwys neu ei eithrio o’r rhestr ‘gwarchod’ swyddogol, a oedd yn pennu mynediad neu flaenoriaeth i wasanaethau hanfodol. (“Roedd y model meddygol hwn yn allgáu grwpiau o bobl anabl â namau ‘sefydlog’ neu ‘sefydledig’ a dim ond yn ddiweddarach y rhoddwyd unrhyw ystyriaeth i’r graddau yr oedd pobl wedi’u hallgáu’n gymdeithasol ac, felly, hefyd ‘mewn perygl’.”)
Felly, mae’r adroddiad yn gofyn i Lywodraeth Cymru adolygu rôl meddygon teulu a gweithwyr meddygol proffesiynol eraill o ran nodi a chategoreiddio unigolion sydd mewn grwpiau ‘risg uchel’ neu ‘warchod’, gan ddefnyddio’r model cymdeithasol, a bod sefydliadau pobl anabl yn rhan o’r broses hon.
Iechyd a lles
Mae data a gyhoeddwyd ym mis Medi 2020 gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol (SYG) yn dangos bod 68% (bron i 7 o bob 10) o farwolaethau sy’n gysylltiedig â Covid yng Nghymru yn bobl anabl yn y cyfnod Mawrth-Gorffennaf 2020. Cafwyd data sylweddol hefyd sy’n awgrymu bod pobl ag anabledd dysgu yn fwy tebygol o farw o Covid-19 (Pobl yn Gyntaf Cymru Gyfan, 2020). Fodd bynnag, mae tystiolaeth yn awgrymu nad canlyniad anochel cyflyrau neu namau iechyd sy’n bodoli eisoes oedd y gyfradd marwolaethau hon, gan fod ffactorau economaidd-gymdeithasol ac anghydraddoldebau presennol o fewn cymdeithas hefyd wedi cyfrannu at lawer o farwolaethau.
Un o argymhellion yr adroddiad yw cyflwyno gofyniad hyfforddi gorfodol o fewn GIG Cymru, wedi’i gyd-ddatblygu a’i gyd-ddarparu gyda Sefydliadau Pobl Anabl Cymru, i fynd i’r afael â rhywfaint o’r gwahaniaethu a brofwyd gan bobl anabl yn ystod y pandemig. Mae hefyd yn argymell mwy o gyllid ar gyfer gwasanaethau eirioli i bobl anabl yng Nghymru wrth ddelio â darparwyr iechyd a gwasanaethau cyhoeddus.
Anfantais economaidd-gymdeithasol
Dangosodd tystiolaeth a gynhyrchwyd ar gyfer yr adroddiad ar effaith Covid-19 ar bobl anabl yng Nghymru gysylltiad clir rhwng canlyniadau a thlodi, amddifadedd cymdeithasol, manteision y wladwriaeth, tai a phrofiadau o waith a chyflogaeth. Mae pob un wedi cyfrannu at yr anfanteision mae pobl anabl wedi’u profi yn ystod y pandemig.
Mae pobl anabl yng Nghymru yn fwy tebygol o brofi tlodi incwm cymharol a byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig yn economaidd na phobl nad ydynt yn anabl. Yn genedlaethol, mae pobl anabl wedi syrthio ar ei hôl hi’n anghymesur gyda biliau cartref yn ystod y pandemig oherwydd eu safle yn y farchnad lafur a’r costau uwch sy’n gysylltiedig â bod yn anabl.
Fe wnaeth dadansoddiad data ganfod bod cyfran uwch o bobl anabl cyflogedig yn gweithio mewn diwydiannau y dywedwyd wrthynt am gau o 23 Mawrth 2020, ac am y cyfnod yr oedd y cyfyngiadau Covid-19 cychwynnol ar waith (16.6% o gymharu â 14.7% o weithwyr nad oeddent yn anabl). Mae’r adroddiad yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod lansiad Hyrwyddwyr Cyflogaeth Pobl Anabl newydd Busnes Cymru yn cyd-fynd â datblygu strategaeth gyflogaeth newydd ar gyfer pobl anabl.
Ymateb gan Anabledd Dysgu Cymru
Rydym yn cymeradwyo’r argymhelliad hwn a hoffem hefyd i Lywodraeth Cymru sefydlu Gwasanaeth Hyfforddi Swyddi Cenedlaethol, Rhaglen Interniaethau â Chymorth Genedlaethol a Strategaeth Cyflogaeth Anabledd Dysgu ac Awtistiaeth y sector cyhoeddus fel yr argymhellwyd gan y prosiect Engage to Change yr ydym yn arwain arno.
Argymhelliad pwysig arall yn yr adroddiad yw neilltuo rhan o grant pandemig yr awdurdod lleol i sicrhau bod plant ag anghenion ychwanegol sydd angen aros gartref yn cael offer, deunyddiau hyfforddi a gofal cymdeithasol priodol a hanfodol.
Allgáu, hygyrchedd a dinasyddiaeth
Fel grŵp, mae pobl anabl wedi profi allgáu cymdeithasol ychwanegol sylweddol yn ystod y pandemig gan gynnwys mannau cyhoeddus anhygyrch, gwasanaethau, arferion, anwybodaeth gyhoeddus, cyfathrebu gwael a phenderfyniadau polisi. Mae methiant sylfaenol i ystyried gofynion sylfaenol gwahanol grwpiau nam ac ymgynghori’n ddigonol wrth wraidd hyn. Y canlyniad fu colli annibyniaeth a cholli dinasyddiaeth. Gofynnir i Lywodraeth Cymru fynd i’r afael â hyn fel blaenoriaeth.
Roedd neges y Llywodraeth i ‘aros gartref’ yn amlygu menywod a merched anabl, a oedd eisoes wedi’u nodi fel grŵp a oedd yn profi lefelau anghymesur o drais rhywiol a domestig cyn y pandemig, i risg bellach oherwydd rhwystrau sylweddol i gael gafael ar gymorth (EVAWC, 2020).
Lleihawyd neu symudwyd mynediad i weithgareddau cymunedol ar gyfer pobl ag anabledd dysgu yn sylweddol yn ystod y pandemig, gan arwain at lawer yn cael eu hynysu a’i chael yn anodd cyfleu unrhyw anawsterau yr oeddent yn eu chael drwy’r mecanweithiau cyfyngedig sydd ar gael.
Nododd pobl anabl eu bod naill ai wedi’u hallgáu mwy neu lai yn gymdeithasol yn ystod y pandemig, yn dibynnu ar nifer o ffactorau gan gynnwys eu nam, y technolegau sydd ar gael, ansawdd y rhyngweithio ac agweddau defnyddwyr eraill. Fodd bynnag, nid yw technoleg yn disodli cyswllt dynol uniongyrchol. Nid yw technoleg ar gael ac yn hygyrch i bawb ac mae llawer o bobl anabl wedi nodi allgáu digidol, gan gynnwys defnyddwyr BSL a rhai pobl ag anabledd dysgu.
Mae’r adroddiad yn argymell bod Cymunedau Digidol Cymru, mewn partneriaeth â DPOs, yn datblygu rhaglen addysg a sgiliau wedi’i theilwra’n benodol ar gyfer pobl anabl i fynd i’r afael ag allgáu digidol a thlodi.
Ar y llaw arall, mae rhai grwpiau o bobl anabl wedi dod o hyd i gyfleoedd newydd i weithio, cymdeithasu, cysylltedd a dysgu trwy’r defnydd cynyddol o dechnoleg ddigidol yn ystod y pandemig. Er enghraifft, amlygodd Karen Warner, Rheolwr Arloesi yn Anabledd Dysgu Cymru, sut mae cyfleoedd i bobl ag anabledd dysgu ddysgu sgiliau newydd wedi dod i’r amlwg, gan oresgyn rhagdybiaethau negyddol blaenorol y byddai hyn y tu hwnt i’w galluoedd.
Felly mae’r adroddiad yn galw am adolygiad i lefel a math y gwasanaethau a ariennir yn gyhoeddus sydd ar gael i bobl ag anableddau dysgu. Yn y gorffennol, darparwyd gwasanaethau dydd ond ers hynny mae tystiolaeth y pandemig gan Pobl yn Gyntaf Cymru Gyfan yn awgrymu y bu twf mewn hyder a sgiliau technolegol, gan gynyddu pwysigrwydd rhith-gymunedau. Mae rhai pobl yn cymryd rhan mewn hyfforddiant ar-lein ac yn magu hyder wrth arwain a darparu’r hyfforddiant hwn. Mae angen adnoddau i ail-gyfeirio’r gwasanaethau presennol i ddatblygu sgiliau ymhellach.
Amlygodd yr adroddiad hefyd anawsterau wrth gyrchu negeseuon iechyd cyhoeddus ac achosodd newidiadau i reolau a chanllawiau’r pandemig ddryswch arbennig i bobl ag anabledd dysgu a phobl â mater iechyd meddwl.
Cafodd gostyngiadau mewn trafnidiaeth gyhoeddus a dyletswyddau mwy didaro i awdurdodau lleol ddarparu cludiant am ddim i blant anabl hefyd effaith sylweddol ar bobl anabl yng Nghymru. Mae’r adroddiad yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r materion hyn ar frys.
Argymhelliad arall yn yr adroddiad yw i Lywodraeth Cymru weithio’n agos gyda Sefydliadau Pobl Anabl, sefydliadau cymunedol y trydydd sector a llawr gwlad i fynd i’r afael ag arwahanrwydd ac unigrwydd oherwydd bod ganddynt wybodaeth am bobl anabl a chymunedau lleol.
Ymateb gan Anabledd Dysgu Cymru
Rydym yn croesawu’r awgrym hwn a byddwn yn cysylltu â Llywodraeth Cymru i drafod sut y gall ein rhwydwaith Connections Cymru a phrosiect Ffrindiau Gigiau helpu gyda’r materion hyn i bobl ag anabledd dysgu.
Hygyrchedd gwasanaethau cyhoeddus
Ym mhob un o 5 adran yr adroddiad, mae tystiolaeth yn awgrymu bod pobl anabl yn teimlo bod eu bywydau’n cael eu gwerthfawrogi llai yng nghymdeithas Cymru. Adlewyrchir hyn yn arbennig yn eu profiadau o wahaniaethu ac allgáu wrth geisio cyrchu gwasanaethau cyhoeddus yn ystod y pandemig.
Darperir enghreifftiau o bobl anabl yn methu â chyrchu trafnidiaeth gyhoeddus, gwasanaethau mamolaeth, meddygfeydd, llinellau cymorth ffôn brys a gwybodaeth gyhoeddus hanfodol sy’n gysylltiedig â’r pandemig, i enwi ond ychydig. Nododd llawer o bobl anabl ddryswch, diymadferthedd, cael eu gadael, ynysu, ofn a rhwystredigaeth. Fodd bynnag, gwraidd llawer o’r allgáu hwn oedd diffyg ystyriaeth syml, yn y pen draw yn atal pobl anabl rhag cael mynediad i fannau cyhoeddus ac ymdeimlad o ddinasyddiaeth sylfaenol.
Rydym yn edrych ymlaen at sefydlu’r Tasglu Gweinidogol a byddwn yn monitro cynnydd Llywodraeth Cymru yn agos ar y materion a godwyd yn yr adroddiad yn ogystal â gweithredu argymhellion yr adroddiad.
>
>
